موسیقی ما - لی‌لا رضایی: فرهاد صفری متولد 1361 تهران، نوازنده ایرانی تنبک و سازهای کوبه ای است. او یادگیری ساز تنبک را نزد اژدر سلطان آبادی و علیرضا مشعوفی آغاز کرد. سپس نزد بهمن رجبی به فراگیری این ساز پرداخت. در سال 1380 گروه ریتم نوین را تشکیل داد و به اجرای کنسرت‌های مختلف پرداخت. این گروه بر مبنای ریتم‌ها و پارتیتورهایی که او برای سازهای کوبه ای می‌نوشت فعالیت می‌کرد. او با تغییر در ساختمان تنبک توانست سازهای تنبک دو دهانه و کوبانه را در سال 1381 ابداع نمابد و به ثبت برساند. بنابراین ساز جدیدی با نام کوبانه به گروه ریتم نوین اضافه گشت که توسط خود وی نواخته می‌شد. از جمله اجراهای این گروه می‌توان به اجرای تالار فارابی (1383)، اجرای حوزه هنری با نام همبستگی (1383)، فرهنگسرای شفق (1384) اشاره کرد.
 

• *جرقه ابداع سازها از کی در ذهن شما زده شد؟ خلا سازی احساس کرده بودید یا دلیل دیگری دارد؟

- در ابتدا باید عرض کردم که با توجه به اینکه ساز اصلی بنده تنبک بوده و علاقه خاصی نسبت به سازهای کوبه ای دیگر هم داشتم و همیشه نسبت به ریتم‌ها و همچنین چگونگی تولید صدا در ساختمان تمبک و دیگر سازهای کوبه ای کنجکاو بودم که این امر مرا به سمت تحقیقات گسترده در زمینه سازهای کوبه ای کشاند علاوه بر این‌ها هنگام شنیدن صداهای سازهای کوبه ای صداهایی در ذهنم شکل می‌گرفت که همزمان به جایگاه آن‌ها در موسیقی هم فکر می‌کردم که برای رسیدن به آن‌ها شروع به طراحی و در نهایت ابداع سازهای جدید کردم.
 

• * پس در واقع به دنبال یک صدای خاص بودید که در ذهنتان نسبت به آن پیش زمینه داشته‌اید.

بله دقیقا همین طور است. ابتدا تجسم ذهنی آن صدا شکل می‌گرفت سپس طراحی و آزمون و خطا برای رسیدن به آن. *تا به حال چند ساز ساخته‌اید؟ اگر به ترتیب ساخت بخواهم بگویم، بعداز تنبک دو دهانه ای که ساختم و کنار گذاشتم به ترتیب: کوبانه، زروان، بادیه، دفک، کارنگ، باژ، باژنگ، زجل و سیلک و این اواخر هم ساز دیگری ساختم که صدای بم زیادی دارد که در کنسرت‌های آخر استاد ناظری از آن‌ها استقاده شد که هنوز اسم مناسبی برایش پیدا نکردم.
 

• *اسم اینها چگونه انتخاب می‌شوند؟

اسم این‌ها همه اصیل و ریشه دار هستند و در واقع از اسامی قدیمی ایرانی هستند. مثلا زروان می‌شود خدای زمان در ایران باستان که یک اسم کاملا ایرانی است. باژ، یکی از دعاهایی است که زرتشتی‌ها زیر لب زمزمه می‌کردند. که اغلب این اسم‌ها حاصل همفکری با دوست عزیزم مقداد شاه حسینی بوده است.
 

• * ساز دیگری در دست ساخت دارید؟

همانطور که گفتم تا همین اواخر درگیر ساخت ساز بودم اما همین‌هایی که ساختم خیلی وقت گرفته و از طرفی چون هدفم نوازندگی است نمی‌توانم زیاد وقت بگذارم. فعلا ترجیح می‌دهم روی همین سازها کار کنم و ساز دیگری نسازم.
 

• * استاندارد این سازها به لحاظ صوتی چگونه مشخص می‌شود؟

این مجموعه سازها، گستره وسیعی از فرکانسهای صوتی را از زیر تا بم را دربرگرفته اند و هرکدام در سایزها و اندازه های مختلف ساخته شده‌اند به عنوان نمونه کارنگ دارای 10 سایز متفاوت می‌باشد. البته در ساخت بعضی از آن‌ها تا جایی که امکان داشته از تناسب طلایی استفاده کرده‌ام.
 

• *منظور از تناسب طلایی چیست؟

تعریف علمی آن در ریاضیات و هنر هنگامی است که «نسبت بخش بزرگتر به بخش کوچک‌تر، برابر با نسبت کل به بخش بزرگ‌تر» باشد. بسیاری از مراجع علمی، حرف یونانی یا عدد فی را برای این عدد انتخاب کرده‌اند. مقدار عددی عدد طلایی برابر به طور تقریبی برابر است با: تناسبی است که از آن در هنرهای دیگر از جمله در معماری از آن استفاده می‌شود اما این نکته را نباید فراموش کرد که همیشه نیاز به استقاده از این تناسب نیست زیرا ممکن است شما تناسب را در ساخت رعایت کنید اما وقتی پوست را عوض می‌کنید همه چیز به هم بریزد و صدای مطلوبی حاصل نشود.
 

• *امکان این بوده که یک ساز را با جنسهای مختلف امتحان کنید و بسازید؟

ببینید، نیاز به یک صدای موسیقایی من رو ترغیب به ساخت ساز کرده بنابراین وقتی من نیاز به صدای طنین دار حس کردم خود به خود به سراغ سفال می‌روم با قطر مشخص و دهانه های مشخص اما بله در بعضی دیگر از سازهایم این کار را کرده‌ام و با متریال های مختلف به صورت آزمون و خطا تست کرده‌ام تا به نتیجه مطلوب رسیده‌ام.
 

• * موادی که برای این سازها استفاده می‌کنید، چگونه موادی است؟

از موادی از قبیل چوب، فایبر، فلز، سفال، تخته سه لایی و ... استفاده کردم، این بستگی دارد که به دنبال چه صدایی باشم. به عنوان مثال در ساخت زروان آنچه که مد نظرم بوده، با سفال جواب می‌داده است. ولی در باژنگ، یکی از دهنه‌ها را فلزی ساختم و دیگری را چوبی، چون در دهنه بزرگ با توجه به صدایی که می‌خواسته ام، فلز بهتر جواب داده است تا چوب یا غیره.
 

• * از چه نوع ریتم‌هایی بر روی این سازها استفاده می‌کنید؟

ببینید هر ساز کوبه ای دارای یک سری ریتم‌های پایه ای هستند که ریشه در فرهنگ آن‌ها دارد مانند ریتم‌های خانقاهی برای دف. من هم مجموعه ای از ریتم‌های پایه ای مختص هر کدام از این سازها برایشان نوشته‌ام.
 

• * و اما در مورد تکنیک نوازندگی آن‌ها آیا ریشه در ساز تنبک دارند؟

من خودم این طور فکر می‌کنم. همانطور که می‌دانید تنبک یک ساز ظریف با تکنیک‌های بالای نوازندگی در بین سازهای کوبه ای دنیاست. البته در این سازها علاوه بر استفاده از تکنیک‌های نوازندگی تنبک و دیگر سازهای کوبه ای از تکنیک مختص به خودشان نیز استفاده می‌کنم، بنابر این هم از تنبک نشأت گرفته‌اند هم از تکنیک‌های نو و مختص خود.
 

• * نت نویس برای این سازها به چه صورت است؟

با توجه به اینکه بعضی از این سازها بیش از یک دهانه دارند برای نت نویسی خیلی دارم فکر می‌کنم که روی یک خط دوخط یا سه خط بنویسم. فعلا به نتیجه‌هایی رسیده‌ام اما تصمیم قطعی نگرفته‌ام.
 

• * بسیاری از سازهای ابداعی این روزها جایگزین یک صدای منحصر به یک ساز هستند. به نظر وقتی قرار است صدای تازه ای تولید نشود و سازی بیاید که جایگزین یک ساز دیگر شود به لحاظ بافت صوتی، چه نیازی به این همه زحمت است؟ خوب اصلا چنین کاری نشود بهتر است چون در بهترین شکل ممکن ساز اصلی بهترین صدا را می‌دهد. در سازهای شما هم همچین اتفاقی می‌افتد؟ یا می‌توان به دنبال یک صدای تازه بود؟

-من کلا با چنین چیزی که می‌گویید موافق نیستم و دوست دارم اگر سازی جدید درست می‌شود یک ساز مستقل باشد. فرض کنید سازی مثل تنبک اولین آزمایشی که کردم برای ساختن ساز جدید، این بود که یک استوانه کوچک روی تنبک نصب کردم و یک پوست روی آن کشیدم و مدتی نواختم. چند نفر از نوازنده های تنبک از روی آن ساختند و هم اکنون نیز با آن‌ها اجرا نیز می‌کنند. ولی آن را کنار گذاشتم و استفاده نمی‌کنم. چون بر این باورم که تنبک همین تنبک است و اگر قرار باشد ساز دیگری ساخته شود، بهتر است سازی باشد که ربطی به این سازها نداشته باشد و برای رسیدن به آن‌ها ما فرم این سازها را به هم نریزیم. دلیلش هم این بود که در واقع دیدم خود تنبک را در دنیا هنوز همه نمی‌شناسند. چرا ما می‌خواهیم یک تنبک دیگر با فرم جدیدتر بسازیم؟ و سعی کنیم آن را جا بیندازیم. به اعتقاد بنده نوازنده های تنبک باید تمام تلاش خود را بکنند تا همین ساز را با همین فرم و همین شکلی که دارد، نشان بدهند و فقط به ایران فکر نکنند.
 

• * نقدی که به سازهای ابداعی وارد می‌شود این است که اینها نمی‌توانند شخصیت مستقل در ارکستر داشته باشند. برای سازهای شما هم چنین اتفاقی می‌افتد یا اینکه شخصیت مستقلی در همنشینی با دیگر سازها دارند و می‌توانند نقشی مستقل در ارکستر ایفا کنند؟

بستگی به نوع استفاده از این سازها دارد. شاید در قطعه ای اصلا این سازها جلوه ای نداشته باشد بنابراین نیازی به حضورشان نیست و نمی‌توانند مستقل عمل کنند. به اعتقاد بنده تک تک این سازها جایگاه خودشان را دارند حتی زمانیکه با هم نواخته می‌شوند به راحتی می‌توان حس کرد که هرکدام دارای شخصیتی منحصر به فرد هستند و خللی در کار دیگری ایجاد نمی‌کنند. اما در ارکستر این بستگی به آهنگساز و تنظیم کننده دارد که از کدام ساز برای چه قطعه ای و در چه جاهایی استفاده کند و با توجه به اینکه این سازها قدمت چندانی ندارند و همچنین با توجه به شناختی خودم از سازها دارم همیشه به دوستانم پیشنهاد می‌کنم که از کدامیک استفاده کنند که با هم به نتیجه مطلوب دست پیدا کنیم.
 

• * این سازها را که می‌سازید چه تضمینی هست که نمونه آن در کشورهای دیگر وجود نداشته باشند؟ شاید قبل از شما افراد دیگری نسبت به ساخت آن‌ها اقدام کرده باشند و شما از آن بی خبرید.

اگر تحقیق نکنید شاید چنین اتفاقی بیفتد. مثلا بدون تحقیق در مورد سازهای بومی برزیل یا کشورهای افریقایی سازی را شبیه به یکی از آن‌ها بسازید. در این صورت وقت خود را هدر داده‌اید و کار بیهوده ای انجام شده به همین دلیل من خیلی تحقیق کردم و مقاله های بسیاری خوانده‌ام. حتی هر وقت که یک نفر از دوستان و نزدیکانم به خارج از ایران سفر می‌کرد از او می‌خواستم کتاب دایره المعارف سازها یا هر نوع فیلم یا اطلاعاتی مرتبط با سازهای کوبه ای آن کشور را برایم بیاورد همین امر باعث شده که بنده الان آرشیوی از اطلاعات و ویدئوهای سازهای مختلف کوبه ای از کشورهای مختلف را داشته باشم که بعضی از آن‌ها اصلا در ایران هم دیده نشده است.
 

• *چند نفر در ایران همکار شما هستند و به ابداع ساز مشغولند؟ از آن‌ها و سازهایشان مطلع هستید؟

در حال حاضر موج بزرگی از ساخت سازهای نوین به راه افتاده. اما در این بین باید به این نکته توجه کرد؛ آیا نیاز موسیقایی به این صدا وجود داشته یا نه؟ زیرا اولین نکته که شما را به سمت ساخت ساز جدید سوق می‌دهد نیاز موسیقایی است. مطلب دیگر آنکه برخی با تغییرات عجیب و غریب در ساختمان هندسی سازها دست به ساختن ساز جدید می‌برند. بنابر گفته اساتید اگر بنا به ساخت ساز جدید باشد باید یک نوازنده یا موزیسین این کار را بکند چرا که اوست که این نیاز را حس کرده است.
 

• * به نظر شما کی می‌توان گفت یک ساز جدید موفق بوده یا نه؟

به نکته خوبی اشاره کردید، زمانی موفقیت یک ساز تضمین می‌گردد که آهنگسازان و موزیسن ها از آن در اجراهای مختلف استفاده کنند و نتیجه مطلوب را ازآن بگیرند و در نهایت مخاطب از شنیدن آن صدا احساس رضایت کند.
 

• *تصمیم ندارید گروهی تاسیس کنید که تمامی این سازها آن را تشکیل بدهند؟

در واقع این سازها به لحاظ اجرایی اینقدر توانمند و قدرتمند هستند که بتوانند یک گروه را بچرخانند؟ تقریبا ده سال پیش یک گروه کوبه ای به نام «ریتم نوین» داشتم که در همان گروه خودم تمبک و کوبانه می‌نواختم از آن گروه فقط حامد دژبراز آموزش سازهای ابداعی جدید را نزد من کار کرد و در حال حاضر در گروه های مختلف با بنده همکاری می‌کند. باید اضافه کنم که این تصمیم را دارم در آینده گروه را احیاء کنم و با سازهای جدید به روی صحنه برویم.
 

• * قصد ندارید برای معرفی بیشتر این سازها یک نمایشگاه برگزار کنید؟

اتفاقا در نمایشگاه سازهای ابداعی که به پیشنهاد استاد شجریان در سال 88 برگزار شد، نصف این سازها در آنجا به نمایش گذاشته شد. که ایشان هم خیلی از این سازها استقبال کردند و در آینده در نمایشگاه های مشابه حتما شرکت خواهم کرد.
 

• * تصمیم ندارید اطلاعات مربوط به این سازها را به صورت یک مجموعه کتاب منتشر کنید که مردم آن‌ها را ببینند و بشناسند؟

در حال حاضر اطلاعات و ویدئو های مربوط به آن‌ها در وب سایت رسمی‌ام به نشانی www.farhadsafari.com موجود هست که علاقمندان می‌توانند به آن مراجعه کنند.
 

• * این سازهایی که می‌سازید و در سایت قرار می‌دهید، ممکن است کسی بردارد و از روی آن‌ها تقلید کند و بسازدشان. برای اینکه ایده اتان تقلید نشود چه تمهیداتی در نظر گرفته‌اید؟

تاکنون تمامی آن‌ها به ثبت رسیده‌اند و دارای شماره ثبت هستند و با توجه به مستندات و مدارکی که از آن‌ها موجود است در صورت بروز چنین مشکلی از طریق مراجع قانونی اقدام خواهم کرد.
 

• * تاکنون حمایت مالی شده‌اید؟

به هیچ وجه! متاسفانه هیچ حمایتی نشده ام و هزینه تمامی این کارها را خودم متحمل شدم.
 

• * برای آینده این سازها چه تصمیمی دارید؟

در وهله اول هدفم این است که در موسیقی ایران شناخته شوند و جایگاه خود را پیدا کنند سپس به عنوان یک ساز ایرانی وارد موسیقی‌های دیگر جهان شوند.
 

• *و اما سخن آخر؟

می‌خواهم از دوستان عزیز و هنرمندم محسن ابراهیمی (نقاش) و اکبر محمودی (نوازنده و سازنده تار) که در ساخت این سازها کمکم کردند تشکر، و همینطور از مقداد شاه حسینی (آهنگساز و نوازنده) و حامد دژبراز (نوازنده کوبه ای) و همچنین خانم لیلا افشائی که همیشه لطف این عزیزان شامل حال بنده بوده سپاسگزاری کنم.