موسیقی ما - نوحه‌سرایی (نوحه‌خوانی) و تعزیه یکی از قدیمی‌ترین مراسم سوگواری برای سالار شهیدان است و «موسیقی» جزو لاینفک آنان. تعزیه‌گردانان با استفاده از دستگاه‌های موسیقی ایران، در تلاش بودند تا مصیبت‌هایی که بر خاندان پیغمبر و خاص امام حسین (ع) در عاشورا رفته است را به نمایش بگذارند. موسیقی دستگاهی در طول تاریخ حیات خود با ممنوعیت فراوان روبه‌رو بوده و برای سال‌ها تنها در پوشش موسیقی تعزیه امکان حیات داشت، در این دوران به دلیل منع سایر انواع موسیقی، مراكزی نظیر تبریز، قزوین و اصفهان محل تجمع تعزیه‌خوانان و راویان آوازهای مذهبی شد. این راویان به دلیل تسلط بر دقایق و ظرایف آواز، از تكنیک‌ها و حالات مختلف آن برای شخصیت‌پردازی‌ها در نمایش‌های سوگ‌آور بهره می‌گرفتند. شخصیت‌ها و كاراكترهای مختلف نیز که این امكان را فراهم می‌كردند، عامل مهمی برای ادامه یافتن مراسم سوگواری به‌خصوص مراسم عزاداری محرم شدند. مداحان گذشته آشنایان به سبك‌های مختلف آوازی ایرانی و متناسب با فرهنگ شیعی و ملی ما بوده‌اند.

از آن طرف تعزیه نیز از موسیقی دستگاهی ایران بهره‌های بسیار برده و بدین ترتیب می‌توان گفت این هنر  موسیقی دستگاهی ایران بوده است؛ این مساله از چنان اهمیتی برخوردار است که «روح‌الله خالقی» نیز بر آن صحه گذاشته و گفته است: «اهمیت یافتن مقام تعزیه، یکی از موجبات حفظ نغمات ملی به شمار می‌آمده و مخصوصا نقش بزرگی را در تربیت آوازخوان‌ها به عهده گرفته است چنان که بهترین خوانندگان ما، در مکتب تعزیه پرورش یافته‌اند.»

دکتر «محمد تقی مسعودیه» - اتنوموزیکولوژیست- بر این باور است که تعزیه‌خوانی و اجرای آن در دولت صفویه به شکلی عام گسترش یافت و در دوره زندیه به تکامل رسید. «روح‌الله خالقی» نیز در کتاب سرگذشت موسیقی به شکل مبسوطی به این مساله اشاره دارد. او در این اثر سعی فراوانی برای جمع آوری نام خوانندگان هنری که در دوره قاجار در مکتب شبیه‌خوانی پرورش یافته‌اند، کرده و معتقد است خوانندگانی چون «سید احمد خان» است که در تعزیه نقش عباس (ع) و حربن یزید ریاحی را ایفا می کرده، نخستین خواننده ای است که آواز او در صفحات موسیقی مخصوص گرامافون ضبط شده است. «قلی خان شاهی» هم که به علت داشتن صدای نازک نقش حضرت زینب (ع) را بازی می کرده و آواز دشتی را بسیار خوب می خوانده و علاوه برشرکت در تعزیه ، خواننده مجلسی هم بوده و آهنگ های ضربی و تصنیف می‌خوانده که چند صفحه از کارهای او باقی مانده است.
 

• تعزیه چیست؟

«تعزیه» نوعی نمایشِ موسیقایی مذهبی و سنتی ایرانی-شیعی و بیشتر دربار‌ه‌ی کشته‌شدن حسین بن علی (ع) و مصائب اهل بیت (ع) است. می‌توان گفت مضامین تعزیه بیش از آنکه از ویژگی‌ها و شگردهای نمایشی سود ببرد، به صورت شعر و آواز بیان می‌شده است.

شبیه‌خوانان در اجرای هر مجلس اغلب دو دسته‌اند: اولیاخوان و اشقیاخوان. شبیه‌خوان‌هایی که نقش اولیا و یاری‌دهندگان دین را بازی می‌کنند، اولیاخوان، مظلوم و انبیاخوان نامیده می‌شوند و کسانی که نقش اشقیا و دین‌ستیزان را بازی می‌کنند اشقیاخوان یا ظالم‌خوان‌اند. اولیاخوان‌ها نقش‌های خود را موزون و خطابه‌ای سرمی‌دهند، اما اشقیاخوان‌ها سخنان خود را ناموزون و معمولی و در پاره‌ای از موارد، تمسخرآمیز بیان می‌کنند. اولیاخوان‌ها جامه‌ی سبز یا سیاه بر تن می‌کنند و اشقیاخوان‌ها لباس سرخ. اما در مورد سیاهی‌لشکرهای هر یک از دو دسته، استفاده از جامه‌هایی با این رنگ‌ها مصداق کاملی ندارند.
 

• خدمت موسیقی دستگاهی به تعزیه

موسیقی در تعزیه به دو بخش مجزا و مستقل تقسیم می‌شود. موسیقی سازی، که ارتباط کمی با متن تعزیه دارد و موسیقی آوازی، که در زمینه‌ اصلی اجرای تعزیه است. در واقع موسیقی آوازی تعزیه، از سویی مبتنی بر موسیقی آوازی در ردیف دستگاهی است و از سوی دیگر سبب حفظ و تداوم آن در طول سالیان متمادی شده است. تمام آنچه در تعزیه به کار می‌رود برگرفته از نغمات موسیقی ایران است؛ برای مثال برای ذکرِ مصیبت‌های خاندانِ‌ مطهر امام حسین، تعزیه‌گردانان نقش‌های متفاوتی را ایفا می‌کنند که هر کدام‌شان در دستگاهی خاص به اجرای آن می‌پردازند؛ برای مثال امام خوان‌ها، آوازهای خود را در مایه های سنگین‌ چون «راست پنجگاه»، «رهاوی» و «نوا» می‌خواندند. نقش حضرت عباس در «چهارگاه» است. حر «عراق» می‌خواند. شبیه عبدالله بن حسن که در دامن سیدالشهدا به درجه‌ی شهادت رسید، در گوشه‌ای از «راک» می‌خواند که به همین سبب به «راک عبدالله» معروف است. نقش حضرت زینب در گوشه «گبری» است و در مقابل مخالف‌خوانان (سپاه یزید) اشعار خود را با آهنگ «اشتلم» و پر خراش ادا می‌کردند. سازهای به کار رفته در تعزیه نیز شیپور، نی، قره‌نی، طبل، دهل، کرنا و سنج است و البته در صحنه های جنگ، «سنج» نقش بسیار زیادی داشته است.

در دوران قاجار خوانندگانی چون علی خان نایب السلطنه حنجره دریده، جناب دماوندی، سید زین العابدین قراب کاشی و رضا قلی تجریشی و همچنین اقبال آذر، قلی خان شاهی، آقا جان ساوه‌ای، حسینعلی نکیسا و میرزا رحیم کمانچه‌کش که از مشهورترین خوانندگانِ آن زمان بوده‌اند، در تعزیه‌ها ایفای نقش می‌کردند. به گفته‌ی استاد «ابوالحسن صبا»‌: ‌«بهترین جوانانی که صدای خوب داشتند از کوچکی نذر می‌کردند که در تعزیه شرکت کنند و در ماه‌های محرم و صفر همگی جمع شده و تحت تعلیم معین البکاء که شخص وارد و عالمی بود تربیت می‌شدند. این بهترین موسیقی بود که قطعات منطبق با موضوع می‌شد و هر فردی مطالبش را با شعر و آهنگ رسا می‌خواند. ناگفته نماند که تاکنون تعزیه بوده که موسیقی ما را حفظ کرده است.»‌
 

• خدمت تعزیه به موسیقی دستگاهی

این تنها تعزیه نبوده که از موسیقی ردیف- دستگاهی بهره گرفته است؛ از آن طرف تعزیه نیز تاثیر شگرفی بر این موسیقی گذاشته است و نام گوشه‌هایی در ردیف، بیانگر رسوخ موسیقی تعزیه در موسیقی دستگاهی است. برای نمونه گوشه‌های «موالف» در همایون (اشاره به موالف خوان در مقابل مخالف خوان به معنای شبیه خوانی نقش اولیاء الله و اصحاب ایشان)، «رجز چهارگاه» (اشاره به رجزخوانی اشقیا در مقابل اولیا)، «راک عبدالله» در ماهور و گوشه‌های حسین، حسینی در شور که اشاره به امام حسین (ع) دارند و شاید «مغلوب» که بنا به اقوالی شفاهی، جوابی بالا‌تر به «مخالف» خوانی اشقیا در تعزیه بوده است.

اهمیت موسیقی آوازی در تعزیه به‌گونه‌ای است که ایفاگران نقش‌ها می‌باید از دستگاه‌های موسیقی مطلع باشند تا اگر نقش آن‌ها تغییر یافت، بتوانند در آواز معین بخوانند. آنان با تشخیص بجا و صحیح کاربرد نغمه‌ها و جایگاه آن‌ها در تعزیه جهت تاثیر‌گذاری بیشتر آن در قلوب مردم، سود جسته و می‌جویند. این هنرمندان در طی سال‌ها ممارست دریافتند چه دستگاه‌ها وگوشه‌هایی را در هریک از مجالس مختلف به‌کارگیرند تا بازتاب حسی مطلوب‌تری داشته باشد. مثلا اگر در ضمن تعزیه، اذانی باید بگویند به آواز بیات کرد می‌خوانند. درسوال و جواب‌ها هم تناسب آوازها با هم رعایت شده است؛ به‌عنوان مثال اگر امام با حضرت عباس(ع) سوال و جوابی داشته باشند، اگر امام شور می‌خواند، حضرت عباس(ع) نیز باید جواب خود را در دستگاه شور بخواند. اما سرلشگران، افراد و امرا با صدای بلند و با پرخاش در مخالف آواز می‌خوانند.

فرم‌های مختلف از تلخیص و گزینش گوشه‌ها و نغمات دستگاه در شکل‌های مختلف و تغییر در برخی حالات آن‌ها جهت تطبیق با حس تعزیه، حاکی از نقش گسترده‌ی موسیقی سنتی ایران در آوازها و الحان تعزیه است . به طور نمونه ردپای «بیات ترک» و «شور» و «دشتی» در بیشتر مجالس تعزیه دیده می‌شود. حال این که همایون و راست پنجگاه تنها در تعداد معدودی از آوازهای تعزیه شنیده می‌شوند.

علاوه بر استفاده از موسیقی ردیفی، گستره‌ای از الحان موسیقی مقامی و نواحی از جمله بختیاری، بیدگانی، سرکوهی، غربتی، دشتستانی و فائز خوانی و مجموعه ای از تصانیف و ترانه ها با مایگی شوشتری در تعزیه استفاده می‌شود. در شمال کشور نغمه‌های بومی همچون گیلکی ، امیری، دیلمانی و حقانی و در استان سمنان نیز دو آواز بومی این منطقه یعنی حقانی و سرکویری در مجالس تعزیه مورد استفاده قرار می‌گیرند.
 

• مکاتب آوازی و تعزیه

مکاتب مهم آواز در ادوار بعد در این شهرها پدید آمدند و موسیقیدانان این مکاتب را با نام مکاتب آوازی تبریز، قزوین، اصفهان و شیراز به رسمیت می‌شناسند. مکتب آوازی تهران نیز تحت تاثیر تکیه دولت و تجمع خوانندگان برجسته در آن به وجود آمد. بزرگ‌ترین خوانندگان سده اخیر، تعزیه‌خوان‌های برجسته‌ای بوده‌اند. سیداحمد‌خان، اقبال آذر و قلی‌خان شاهی، از جمله کسانی هستند که نمونه‌های آوازی آنان در صفحه ضبط شده و می‌تواند مرجعی برای ارتباط میان آواز در تعزیه و موسیقی ردیف دستگاهی باشد. خواننده بزرگی چون اقبال آذر​ با سبک و تکنیکی ممتاز و حنجره‌ای رسا و قوی و تحریر‌های متنوع و پیچیده، آواز را از تعزیه آغاز کرده بود و از کودکی در قزوین به دسته‌های تعزیه وارد شد.

یکی از شاخص‌ترین موسیقیدان‌های عاشورایی، ابوالحسن‌خان اقبال آذر است؛ او آواز را از تعزیه آغاز كرده بود و صفحات به جامانده از وی در آخرعمر و قدرت حنجره او در ۱۰۴ سالگی شگفت‌انگیز است.

در این میان «بهزاد عبدی» -آهنگساز- نیز می‌گوید: « موسیقی با مذهب آمیخته است و همان طور که ایجاد موسیقی از کلیسا آمده است، موسیقی عاشورا هم این گونه است. یکی از دوستانِ مهندس من در اوکراین موسیقی می‌خواند و تعریف می‌کرد که تعزیه خوانی داشتند که کارگری می کرد و روزی که در حال کار کردن بود، شروع به خواندن انواع نقش‌های تعزیه‌خوانی کرد. او می‌گفت خواندن آن مرد را ضبط کرد و بعد پیش استادش در اوکراین برد. آن پروفسور وقتی تعزیه را شنید گفت اگر شما این جریان موسیقایی و نمایشی دارید پس چرا ایتالیا فکر می کند اپرا برای آنها  است؟! عاشورا و تعزیه باعث شد که موسیقی دستگاهی ما حفظ شود و ما مدیون تعزیه هستیم. من سعی کردم موسیقی حال را با قال‌مان یکی کنم تا یک اتفاق جهانی ایجاد شود و وقتی یک غربی آن را می‌شنود، بتواند درکش کند. ما اپرای عاشورا را در ایتالیا اجرا کردیم و تاثیر گذاشت. خوشبختانه موسیقی بدون کلام هم جایش را در میان مخاطبان باز کرده است و این اتفاق خوبی است.»‌