موسیقی ما- در ایام نوروز سریال «نون خ ۳» در حالی از شبکه‌ی اول سیما پخش شد که توانست ۸۲.۱ درصد رضایت مخاطبان را به دست آورد. داستانِ این سریال در  کردستان می‌گذشت و از همین روی موسیقی آن نیز برگرفته از فرهنگ غنی موسیقی این منطقه بود؛ اما پخشِ تیتراژِ پایانی آن که برگرفته از قطعه‌ی «لیلم لیل» بود، حاشیه‌هایی را به وجود آورد. مخاطبان این قطعه را با صدای «ابراهیم تاتلیس» می‌شناسند؛ اما آیا «لیلم لیل» را باید موسیقی‌ای برای ترکیه دانست یا اصالتی ایرانی دارد؟

موسیقی کردستان

کردستان زادگاه بسیاری از نوازندگان و آوازخوانان نام‌آشنای ایران زمین است به‌طوری‌که نقل است دستگاه‌های موسیقی ماهور، شور، نوا، همایون، سه‌گاه، چهارگاه و راست پنج‌گاه و گوشه‌های بسیاری که با این آوازها به اوج خود رسیده‌اند، در این دیار متولد شدند. نی، سرنا، نایه، دهل، دف، تنبک، تنبور، کمانچه، دیوان، شمشال نیز برخی سازهای موسیقی کُردی هستند. موسیقی این منطقه دارای فرهنگ‌های متفاوتی است که شاید دف‌نوازی و مولودی خوانی از جمله معروف‌ترینِ این آیین‌ها باشد.

درباره‌ی لیلم لیل

«لیلیم لی» به عنوان تیتراژ پایانی سریال «نون. خ 3» با صدای حسین صفامنش و آهنگسازی صادق آزمند پخش شد؛ آهنگی که برخی معتقدند بازسازی یک موسیقی ترکیه ای با شعری کُردی بود؛ اما حقیقت این است که این قطعه کردی که قدمتی دیرینه دارد، تاکنون بارها بازخوانی شده است و یکی از این بازخوانی‌ها در سال ۱۹۸۴ توسط ابراهیم تاتلیس- خواننده ترک که از مادری کرد متولد شده- در قالب آلبوم «ماوی» اتفاق افتاده و در سکانس پایانی یک فیلم مشهور ترکیه‌ای به همین نام هم استفاده شده است. از ناصر رزازی هم به عنوان نخستین خوانندگان این اثر یاد می‌شود، اما تاریخ دقیقی از اجرای او از آهنگ «لیلُم لیل» به دست نیامد. استفاده از این قطعه در حالی است که در تیتراژ قسمت پایانی فصل دوم از این سریال که در نوروز ۹۹ پخش شد، شعری از ایرج دهقان ملایری توسط سیدجلال محمدیان خوانده شد.

دیگران چه گفته‌اند؟

در همین زمینه «شهرام ناظری» - خواننده‌ی پرآوازه‌ی موسیقی ایران- به «ایسنا» گفته است: «به هر حال موسیقی کردی همچون اقیانوسی بی‌انتهاست. مردم کرد طی گذشت هزاره‌ها و قرن‌ها حافظ ارزش‌های آیینی، فرهنگی و هنری بوده‌اند. تنوع شگفتی در موسیقی کردی وجود دارد. شاید دوستان انتظار داشته‌اند، چون این سریال در داخل ایران تهیه شده بهتر بود که از موسیقی و هنرمندان داخل استفاده یا حداقل در انتخاب قطعه موسیقی دقت و حساسیت بیشتری ابراز می‌شد.»

هوشنگ جاوید ـ پژوهشگر موسیقی نواحی و آیینی ـ نیز در این باره توضیح داده است: «زمانی که آهنگسازی قصد بهره گیری از موسیقی کردستان را داشته باشد، باید کاملا به هویت موسیقی کُردی ایرانی دقت کند؛ گرچه که در لابه لای کار باربط و بی ربط از آثار استادان وخوانندگانی چون حسن زیرک، برادران زی زی،  روانشاد مامله و... نیز بهره گرفته شده است. با این حال به دلیل اینکه جوانان آهنگساز، مرزی برای فرهنگ‌ها و نوع ملودی‌ها قائل نیستند و مرز کلیه جغرافیای کشورها و مناطق کُردزبان را در نظر می‌گیرند، در نتیجه از موسیقی کردی مثلا ترکیه در کار خود بهره می‌گیرند. او ادامه می‌دهد: چنین موسیقی‌هایی را می‌توان جزو موسیقی کردی حساب کرد ولی نمی‌توان گفت که به موسیقی کردی ایران مربوط است.»

 این کارشناس موسیقی با بیان اینکه موسیقی که در سریال «نون خ» استفاده شده، به دلیل اینکه ساختار درستی دارد، مشکلی ندارد، گفته است: «استفاده از موسیقی و ملودی سایر کشورهای کُردزبان در تولیدات موسیقی کردی ایرانی امری رایج شده است و خیلی نمی‌توان از آن ایراد گرفت، توضیح می‌دهد: زمانی که از موسیقی کردستان صحبت می‌کنیم باید جغرافیای خود ایران را در نظر بگیریم. در ایران چهار استان کُردنشین از جمله آذربایجان غربی، کردستان، کرمانشاه و ایلام را داریم، به علاوه اینکه کردهای شمال خراسان، شمال گیلان (کرمانج‌ها)، همدان، قزوین و البرز را نیز داریم. آهنگسازان توجه خاصی به داشته‌های موسیقی کُردی ندارند و بیشتر تحت تأثیر موسیقی کردی مناطقی هستند که در بخش‌های کردنشین ترکیه و کردنشین عراق وجود دارد.»

پاسخِ آهنگ‌ساز به انتقادات

به نظر می‌رسد بیشترین تمرکز «صادق آزمند» به عنوان آهنگ‌ساز برای ساخت موسیقی سریال «نون خ»، روی موسیقی فولکلور بوده است و در این میان تلاش کرده است تا از موسیقی هر منطقه بهره بگیرد. او استدلال کرده است: «در کنار کلیه مناطق ایران، مناطق کردنشین ایران از یک موسیقی فولکلور تمام عیار غنی بهره‌مند است. به همین جهت تصمیم گرفتم موسیقی‌هایی را بر اساس فواصل موسیقی مقامی کردستان که ملودی آنها ۱۰۰۰ سال قبل ساخته شده است، بسازم. تنها سعی کردیم به عقب برگردیم و از فضایی برای یک سریال کمدی استفاده کنیم که از دل فرهنگ آن مردم باشد؛ در نتیجه ملودی‌هایی بر اساس ملودی‌های غنی و مقامی خود آنها که ممکن است حتی فراموش شده باشد، ساخته شد و تا آنجا که می‌دانم حداقل خود مردم کردستان کار را دوست داشتند.»

 او ادامه داده است: «اگرچه قدمت و اصالت این آثار به موسیقی کُردی برمی‌گردد، اما چون از یک خواننده مطرح ترکیه‌ای شنیده شد، خیلی‌ها این قطعه را به عنوان یک اثر ترکی می‌شناسند. موسیقی‌هایی که در سریال استفاده کردم، موسیقی کردستان بود؛ به گونه‌ای که مثلا کردهای خراسان را که کرمانج هستند را در نظر گرفتم ولی باید بدانیم که کردهای ترکیه نیز کرمانج هستند. به همین جهت سعی کردم سیری در موسیقی کردستان داشته باشم و تمامی لهجه‌ها را در نظر بگیرم. البته «لیلیم لی» سروده استاد بی بدیل و پر آوازه کرد، «استاد هیمن موکریانی» است. در نتیجه موسیقی «لیلیم لی» را که در سریال شنیدیم به اصل خودش برگشت.»