موسیقی ما - سایه می‌گوید:‌ «او بر چکاد بلندی ایستاده که نیازی به انکار دیگران ندارد و این موهبتی الهی است» و زرین‌‌کوب بعد از خواندن مجموعه اشعارش می‌نویسد: «خرسندم که شعر واقعی ما در صاف‌ترین و درخشان‌ترین اشکال خویش شکفت و این آرزوی دیرینم برآورده شد» و «اخوان ثالث» اشاره دارد که: «در سروده‌های این شاعر با جانی نجیب سرو کار داریم» و هزاران تمجیدِ دیگر؛ «محمدرضا شفیعی کدکنی» اما خود بارها، دست به انکار خویش زده و در همین مقدمه‌ی «طفلی به نام شادی» که بعد از 23 سال منتشر شده، نوشته است: «در تمام مدّتِ شاعریِ من – که عمری شصت و چند ساله دارد –همچنان آدم عقب‌مانده‌ای باقی مانده‌ام و در یک مورد هم، نتوانستم وزن و قافیه و معنی و عشق و تأمّلاتِ وجودی و ایران را به کناری نهم و «آوانگارد» شوم. بدبختی ازین بالاتر؟»

اما آنچه او آن را «بدبختی» می‌نامد، به‌خاطر آگاهی‌اش از اهمیت شکل و بافت بیرونی شعر و جدایی‌اش از صورت‌گرایی و فرمالیسم افراطی است که در شعر بسیاری از شاعران دیده می‌شود. به گواهِ بسیاری از منتقدان، اما او بیش از هر شاعرِ معاصرِ دیگری به موسیقی شعر توجه داشته است و تسلط بی‌مانند او در سود جستن از وزن و ردیف و قافیه شعر او را آهنگین و مناسب برای اجرا توسط خوانندگان می‌کند.

«شفیعی کدکنی»‌ سال‌ها پیش، کتابی با نام «موسیقی شعر» نیز نگاشته است و از آنجا که در بسیاری از فصولِ کتاب، «موسیقی» مفهومی نزدیک به روابط حاکم بر یک «کل ادبی» دارد، نام «موسیقی شعر» را برای آن برگزیده است. او در این کتاب درباره‌ی مفاهیمی چون دلالت موسیقایی کلمات، فارابی و موسیقی شعر، از موسیقی کیهانی تا موسیقی شعر (آرای فلاسفۀ اخوان‌الصفا)، ابن‌سینا و موسیقی شعر، چندآوایی موسیقی در منظومۀ شمسی مولانا و غیره سخن به میان آورده است.

در این سال‌ها، آثار فراوانی از این شاعرِ نام‌دار توسط بسیاری از آهنگ‌سازان مورد استفاده قرار گرفته است. در این گزارش نگاهی به آثار موسیقی ایران داریم که با اشعاری از او اجرا شده است.

• *محمدرضا شجریان

«محمدرضا شجریان» حدود 40 سال پیش در برنامه گل‌های تازه ۷۲، شعری از «شفیعی کدکنی» را در بیات ترک اجرا کرد. این قطعه با همراهی ویولن مرحوم استاد اسدالله ملک، تار استاد فرهنگ شریف و تنبک امیر ناصر افتتاح است. «آذر پژوهش» نیز دکلمه‌ای از این انجام داده است: « دارم سخنی با تو و گفتن نتوانم/ این درد نهان‌سوز، نهفتن نتوانم/ تو گرم سخن گفتن و از جام نگاهت / من مست چنانم که شنفتن نتوانم»
 
«محمدرضا شجریان»‌ یکی از خوانندگانِ مورد علاقه‌ی شاعر بزرگ است، آن‌قدری که در ستایشِ او شعری نیز سروده و گفته است: «صدای توست جاده‌ای که می‌رود که می‌رود/ به باغ اشتیاق ما وزان سحر برآورد/ بخوان که از صدای تو، در آسمان باغ ما/ هزار قمریِ جوان دوباره پر برآورد/ سفیرِ شادی وطن، صفیر نغمه‌های توست/ بخوان که از صدای تو سپیده سر برآورد.»

ماجرا البته به همین‌جا نیز ختم نشده و او در یکی از کلاس‌های خود به تاثیر ملودی قوی و اجرای استوار اشاره کرده و گفته است: «ملودی می‌‌تواند یک شعر ضعیف را جمع‌و‌جور کند. شما تصنیف «میخانه»‌ از استاد شجریان نگاه کنید. من هر وقت این دلبر عزیز، شوخ با تمیز، برخیز و بریز را می‌خوانم خنده‌ام می‌گیرد، مزخرف‌تر از این کلمات چیزی نمی‌تواند باشد؛ اما ملودی در این اثر به عنوان ضمیمه، کار خودش را می‌کند. حنجره شجریان معجزه می‌کند. ما قدر شجریان را نمی‌دانیم. یک نابغه‌ای در مملکت ما در حوزه آواز پیدا شده و می‌توان با اطمینان گفت میراث موسیقایی شجریان، برابر میراث موسیقایی تمام خوانندگان ماست.»

او با گفتنِ جمله‌ی: «تنها هنرمندی که در این روزگار می تواند ادعا کند ، تالی ندارد و در بین پیشینیان نیز کسی به مرتبه او نرسیده ، محمدرضا شجریان است» حجت را برای خواننده‌ی اسطوره‌ای تمام کرده و البته گفته است: «حق و حد خودم نمی‌دانم درباره استاد شجریان صحبت کنم، چون من در موسیقی شنونده مبتدی و بی‌فرهنگی هستم و شجریان در موسیقی، جایگاه حافظ در شعر را دارد.»

«محمدرضا شجریان»‌ در آلبوم «فریاد» شعر «بوسه‌های باران» را از این شاعر بزرگ به اجرادرآورده است. او در آلبوم «ساز خاموش» با موسیقی حسین علیزاده نیز تصنیفِ ساز خاموش که بیش‌تر با «بزن آن زخمه» معروف است را نیز بر اساس شعری از «شفیعی» خوانده است.

• *هوشنگ کامکار

هوشنگ کامکار، «کوچ بنفشه‌ها» را با آواز «حمیدرضا نوربخش» بر اساس شعرهایی از استاد «محمدرضا شفیعی کدکنی»، ساخته است. شاعری که «هوشنگ کامکار» می‌گوید سال‌های جوانی‌اش را با او و شعر‌هایش گذرانده است و البته استاد ادبیات نیز از اتفاقی که در این میان رخ داده، خرسند به نظر می‌رسد و با اعتماد کامل به او گفته است: ‌ «به حضرت عالی اختیار تام می‌دهم که هرگونه استفاده از این شعر‌ها حق مسلم سرکار عالی است.»

کامکار تعریف کرده است: «در آن ایام در جمع دوستان در خانه کوچک سه‌راه جمهوری امروز به خودم می‌بالیدم که اشعاری از کتاب «در کوچه باغ‌های نیشابور» را که تازه منتشر شده بود با صدای بلند و غرورآمیز برایشان می‌خواندم. احساس عجیبی داشتم و خودم را جزو روشنفکران آن زمان می‌پنداشتم؛ زیرا این اشعار بیانگر واقعی حالات و اندیشه‌هایمان بود.»

 کامکار چند سال پیش، بعد از ساخت آثار «در گلستانه»، «شباهنگام»، «دور تا نزدیک»، «محاق» تصمیم می‌‌گیرد که آلبومی تنها مختص اشعارِ او ضبط کند و به همین‌خاطر مدت‌‌ها در زمینه انتخاب اشعار به تحقیق می‌پردازد و ابتدا اشعاری را که در زمان جوانی‌اش دوست می‌داشته انتخاب می‌کند و بعد چند شعر دیگر را نیز به آن‌ها اضافه می‌کند و نتیجه‌اش می‌شود «کوچ بنفشه‌ها»، اثری در موسیقی ملی ایران برای ارکستر بزرگ سازهای غربی و ایرانی با آواز سولو و گروه کر.

• *سالار عقیلی

«سالار عقیلی» قطعات بسیار بر اساسِ اشعارِ «شفیعی کدکنی»‌ دارد؛ برای مثال «زمزمه‌ها» برگرفته از اشعارِ این استاد بزرگ است که آهنگ‌سازی‌اش را «حمید متبسم» انجام داده و خود می‌گوید مجموعه ای از قطعات موسیقایی است که اشعار آن بر وزن مثنوی مولاناست.

در توضیح این آلبوم آمده است: «اگر شاعر، شاعر باشد و شعر چنان که باید، آهنگین و خیال انگیز، آن وقت است که موسیقی در برابر شعر، سرِ تعظیم فرود می آورد و شاعر، آهنگساز و خواننده را «به هر ساز که خواهد»، می نوازد و حتی نام آلبوم، وامدار شعر می شود.»

قطعات «به رنگ خواب»، «از آیینه خورشید»، «با چشمه ساران»، «در شبی خزانی» و «تا دریایی تو» همگی  بر اساسِ اشعار محمدرضا شفیعی کدکنی هستند.

«سالار عقیلی» در آلبوم «نگاه آسمانی» نیز قطعه‌ی «یک مژه خفتن» و آواز این آلبوم را بر اساس شعری از این شاعر  خوانده است.

• *فرهاد مهراد

با باز شدن فضای موسیقی پاپ در دهه‌ی 70، «فرهاد مهراد» دو ترانه‌ی «کهن بوم و بر» با شعری از مهدی اخوان ثالث و «کوچ بنفشه‌ها» از محمد رضا شفیعی کدکنی را منتشر کرد. او «کوچ بنفشه‌ها» را در کنسرت کلن خود نیز با چشمانی بسته، مثل زمانی که در کوچینی می‌خواند و با همان احساس و همان صدا اجرا کرد. این آخرین دیدار، با خواننده‌ای فروتن و بی‌ادعا بود که می‌گفت: «من در کار موسیقی یک مبتدی هستم، نه یک آدم کار آزموده.»‌

• *همایون شجریان

«همایون شجریان» چند قطعه‌ی خود را بر اساسِ شعرِ این شاعر بزرگ خوانده است که «در حصار شب» از آلبوم «نه فرشته‌ام، نه شیطان» با آهنگ‌سازی «تهمورس پورناظری» یکی از نمونه‌های آن است، قطعه‌ای که چون دیگر قطعات این آلبوم «هیت» شد و آهنگ‌ساز درباره‌اش گفت: «قطعه «در حصار شب» با توجه به آنكه تركیب دو نوع موسیقی است؛ به عقیده من فیوژن (تلفیقی) است. البته باید این نكته را نیز یادآور شوم كه تعریف موسیقی فیوژن در ایران كمی غلط است. اینكه صرفا دو ساز از دو نقطه مختلف جهان كنار هم قرار بگیرند، موسیقی تلفیقی ایجاد نمی‌كند.»

این خواننده هم‌چنین در آلبوم «چه آتش‌ها» با آهنگ‌سازی «علی قمصری» نیز قطعه‌ی «زورق شکسته» را با شعری از «شفیعی کدکنی» اجرا کرده است. این خواننده و آهنگ‌ساز، در آلبوم «آب، نان،‌ آواز» نیز قطعه‌ای را به همین نام از «شفیعی» اجرا کردند که در آن، آهنگ‌ساز برخی از قسمت‌های کلام را (با کسب اجازه از شاعر) تغییر داده بود تا موسیقی بهتر روی آن سوار شود.

«قیژک کولی» در آلبومی به همین نام بر اساس اثری از «حمید متبسم» نیز یکی دیگر از آثاری است که این خواننده بر اساس شعرِ‌ «شفیعی کدکنی» خوانده است. این اثر مربوط به کنسرت همایون شجریان و گروه دستان در سال۲۰۰۸  برلین است.

• *شهرام ناظری

«شهرام ناظری» همواره علاقه‌ای بسیار به «محمدرضا شفیعی کدکنی» داشته و از او به عنوان «فرزانه‌ی عرصه‌ی فرهنگ» یاد می‌‌کند. او از اینکه جوانانِ کنونی او را به اندازه‌ی کافی نمی‌شناسند، اظهار تاسف می‌کند. «ناظری» در بسیاری از آثار خود برای انتخاب اشعار و هم‌چنین نحوه‌ی صحیحِ قرائت از استاد «شفیعی کدکنی» مشورت می‌گیرد؛ برای مثال در آلبوم «عاشق کیست» با صدای «شهرام ناظری» و آهنگ‌سازی «امیر پورخلجی» به عنوان مشاور ادبی حضور داشته است و همین باعث شده تا خواننده، اشعار را به بهترین شکل ممکن و با درستی تمام به مخاطب خویش عرضه کند.

«شهرام ناظری» ‌بخش عمده‌‌ای از اشعارِ «سفر عُسرت» را بر اساسِ اشعار این شاعر بزرگ خوانده است. «سرود سرخ انا الحق» نیز یکی از قطعاتِ معروفی است که «ناظری» بر اساس اشعاری از «شفیعی کدکنی» خوانده است: «در آیینه، دوباره نمایان شد/ با ابر گیسوانش در باد/ باز آن سرود سرخ اناالحق/ ورد زبان اوست.» 

• *علیرضا عصار

«علیرضا عصار» نیز از دیگر خوانندگان پاپ است که «گون» را بر اساس شعری از شفیعی خوانده است. او در مستند «ساکن صحرای سکوت» نیز قطعاتی از این شاعر را به یادِ «خسرو شکیبایی» خواند.

• *علیرضا قربانی

«علیرضا قربانی» در آلبوم «سوگواران خموش»، در قطعه‌ای به همین نام از شعر «شفیعی کدکنی» بهره برده است. این قطعه، یکی از برجسته ترین قطعات این آلبوم است . آهنگ به‌خوبی ر روی شعر نشسته و شنونده این موضوع را به خوبی درک می‌کند. در اجرای بیت اول و دوم شعر می‌شنویم: «سوگواران تو امروز خموشند همه/ که دهان‌های وقاحت به خروشند همه/ گر خموشانه به سوگ تو نشستند رواست/ زان که وحشت زده‌ی حشر وحوشند همه» و پس از آن سازها سکوت می‌‌کنند و در این میان تنها سنتور، چند نت را به صورت منقطع اجرا می‌کند و سکوت سوگواران را تداعی.

تصنیف «آه شبانه» از آلبوم «سودایی» (دست به دست مدعی شانه به شانه می روی/آه که با رقیب من جانب خانه می‌روی) نیز اثر دیگری از این شاعر است که با صدای قربانی شنیده شده است.

• *حبیب محبیان

«حبیب محبیان» یکی از معدود خوانندگانی پاپ است که شعری از «شفیعی کدکنی» را خوانده است. در واقع یکی از تفاوت‌های او با خوانندگان پاپِ دیگر در علاقه به اشعار شاعران نامدار معاصر بود؛ حتی اگر برای خواندن سروده نشده باشند. او «نفسم گرفت از این شهر» را در سالِ 75 بر اساس شعری از «کدکنی» خواند. این شعر را خوانندگان دیگری نیز اجرا کرده‌اند؛ اما با صدای حبیب است که ماندگار شده.  

• *سینا سرلک

«سینا سرلک» در آلبومی با آهنگ‌سازی «میدیا فرج‌نژاد» شعرِ «جرس» را  از «شفیعی کدکنی» خواند که آلبوم نیز همان نام را گرفت. او در آلبوم «موج سودا» نیز قطعه‌ی «درد نهان سوز» را با شعری از شفیعی خواند. «زیر باران»‌ با آهنگ‌سازی «نگار دستمالچی» نیز از دیگر تجربه‌های خوانندگی اوست که بر اساس شعری از «شفیعی کدکنی» شکل گرفته است.

• *میلاد درخشانی

«میلاد درخشانی» در آلبوم «اشارات نظر»، قطعه‌ی «تو مرو» را بر اساس شعری از «شفیعی کدکنی» خوانده است. او بعدتر همراه با «هاله سیفی‌زاده» قطعه‌ی «فریاد» را اجرا کردند. خودش درباره‌ی استفاده از شعر در «اشارات نظر» می‌گوید: «این شعر‌ها چیزی نیست که فهم آن سخت باشد؛ ولی بحث تلفیق و کار روی خود موسیقی چیزی است که در خلال آهنگسازی رخ می‌دهد.»

• *محمد معتمدی

«محمد معتمدی» چندین قطعه بر اساس اشعارِ «شفیعی کدکنی» اجرا کرده است که از جمله‌ی آن می‌توان به قطعه‌ی «تسبیح» در آلبوم «عبور» به آهنگ‌سازی «علی قمصری» اشاره کرد. این اتفاق در آلبوم «بدرود با درود» نیز تکرار شد.
او هم‌چنین در آلبوم «نام من عشق است» با آهنگ‌سازی «میدیا فرج‌نژاد» نیز قطعه‌‌ای از «شفیعی کدکنی» را اجرا کرده است. تصنیف «خموشانه» با آهنگ‌سازی «مجید درخشانی» نیز تجربه‌ی دیگر این خواننده بر اساس شعر «شفیعی کدکنی» است که در آلبوم «بودن و سرودن» آمده است.

• *آرمان گرشاسبی

«آرمان گرشاسبی» که با گروه «چارتار» فعالیت خود در عرصه‌ی موسیقی را شروع کرد، تک قطعه‌ی «مستم از...» را بر اساس شعری از این شاعر خواند. در این قطعه آرمان گرشاسبی آهنگساز و خواننده، بامداد افشار و آرمان گرشاسبی به عنوان تنظیم کننده حضور دارند.

• *خشایار اعتمادی

«خشایار اعتمادی» از جمله خوانندگانی است که فعالیت‌های‌ش را با باز شدنِ فضای موسیقی پاپ در دهه‌ی 70 آغاز کرد. او در آلبوم «دلشوره» قطعه‌ی «بخوان به نام گل سرخ» را با نام «دیباچه» از شفیعی کدکنی خواند.
«اعتمادی»‌ سال‌ها بعد درباره‌ی این اثر گفت: «در این آلبوم آدم های خاصی حضور داشتند؛ مرحوم بابک بیات و شعر زیبایی از اکبر آزاد و اثر زیبای دکتر شفیعی کدکنی و ارکستر بزرگ فواد حجازی که یک ترکیب قوی و بزرگ بود. آن دوران واقعا آلبوم ها هرکدام یک پروژه بزرگ بود، ما چندین نوازنده آکوستیک داشتیم، یک سال و نیم طول می‌کشید کار ضبط شود، حساسیت ها بالا بود.»