«مرغ سحر» دهه‌هاست که در بُنِ جانِ مردمانِ این سرزمین رخنه کرده. قطعه‌ای جاویدان با آهنگ‌سازی «مرتضی نی‌داوود» بر اساسِ شعری از «ملک‌الشعرای بهار». می‌گویند بهار، این ترانه را در مخالفت با سلطنتِ رضاشاه سروده‌است در آن روزگاری که آرمان‌های مشروطه‌خواهی برای همیشه به پایان رسید. برخی نیز چون «ابراهیم نواب صفا» این شعر را به بعد از به توپ بستنِ مجلس توسط «محمدعلی شاه» نسبت می‌دهند.  هر چه هست این قطعه،  ترانه‌ی شکست آرمان‌ها و شعارهای انقلاب مشروطه است و محصولِ دورانی از تاریخِ ایران که هنر و سیاست با هم تلاقی یافتند و مقدمات تولد ترانه‌ی اعتراضی شکل گرفت. مرغ سحر در واقع بازتاب صدای روشنفکرانی بود که سرشار از ناامیدی بودند، و حکایت از روزگاری می‌کرد که ایران از هرج و مرج یه سمت استبداد می‌رفت و صداهای آزادی‌خواهانه در آن خفه می‌شد. . این مساله را به خصوص در بندِ دوم شعر می‌توان مشاهده کرد؛ آنجا که «بهار» از تمام شدن عمر حقیقت و عهد و وفا سخن می‌گوید.
«بهار»، ستایش‌گر بزرگ آزادی و صلح دوستی بود و می گفت: «من صلح را به خاطر صلح، نه به خاطر آن کسانی که درباره‌ی آن صحبت می کنند، دوست دارم.» او در سال 1289ش. نخستین شماره روزنامه نوبهار را منتشر ساخت و نخستین اشعار سیاسی‌اش نیز در همین ایام انتشار یافت.
 
اولین اجرا
تیرماه ۱۳۰۶ است که «میرزا ابراهیم» به مناسبت هفتمین سال انتشار روزنامه‌ی «ناهید»‌ جشنی برگزار می‌کند با حضورِ مقامات کشوری در باغ سهم‌الدوله. «مهدی قلی‌ هدایت‌» (نخست وزیر وقت) هم یکی از مهمانان است. مرتضی محجوبی، حسین یاحقی، ابوالحسن صبا، ارسلان درگاهی، رضاخان روان‌بخش و مرتضی‌خان نی‌داود و برادرش موسی‌خان حضور نیز از مهمانانِ این برنامه هستند.
در آن شب یک تصنیف در «ماهور» اجرا می‌شود از ساخته‌های «مرتضی‌خان نی‌داوود» که نامی از سراینده‌اش نمی‌آید و فردایش در روزنامه می‌نویسند قطعه‌ای «اثر طبع یکی از اساتید سخن» با اجرای خانم «ایران‌الدوله» و آهنگ «مرتضی‌خان نی‌داوود» اجرا شد و متنِ ترانه را نیز ضمیمه‌اش می‌‌‌کنند. آن قطعه بعدتر «مرغ سحر» نام می‌گیرد، اگرچه «جلال تاج اصفهانی» در مصاحبه‌ای در اوایل دههٔ ۱۳۵۰ مدعی شد که او بوده که برای اولین بار این اثر را در باغ سهم‌الدوله اجرا کرده است.
نخستین ضبط این تصنیف بر روی صفحه‌های پولیفون در پاییز سال ۱۳۰۶ خورشیدی، با صدای «ملوک ضرابی» و تار مرتضی نی‌داوود انجام شد. نقل است بعدتر «قمر» نیز اجرایی از  این تصنیف را در گراند هتل اجرا کرد.
 به هر روی صفحه‌های گرامافون این اثر نیز تنها یک ماه پس از انتشار، توسط شهربانی جمع شد و این صفحه‌ها به بازار سیاه راه پیدا کردند؛ اما در اواسط دهه‌ی 50 این قطعه بار دیگر مورد توجه هنرمندان موسیقی قرار گرفت.
 
چگونگی ساخت
مرتضی‌خان در مصاحبه‌ای با روزنامه اطلاعات به تاریخ تیرماه ۱۳۵۴ درباره ساختن مرغ سحر این‌طور می‌گوید: «فکر می‌کنم حالا پنجاه سال از ساختن آن می‌گذرد. این آهنگ را یک‌شب در خانه‌ام در خیابان فردوسی در کوچه بختیاری‌ها (کوچه فروشگاه فردوسی فعلی) ساختم. انگار به من الهام شده بود که این آهنگ جاودانه خواهد شد چون از ساختن آن دچار هیجان عجیبی شده بودم.»
مرتضی‌خان در مصاحبه دیگری در سال ۱۳۵۵ با علی مبشر می‌گوید: «مرغ سحر که ساختم نه شاد است و نه غم‌انگیز. عارف قزوینی آهنگی ساخته و می‌گوید: «گریه کن گر سیل خون گریی ثمر ندارد». خوب آهنگ غم‌انگیز است. شعر هم غم‌انگیز است. اگر شعر هم خوانده نشود از آهنگ آن پیداست که شعر و آهنگ خیلی غمگین است. من شاید بیش از بیست مرتبه برای مرحوم ملک‌الشعرای بهار آهنگ را نواختم و این آهنگ را ایشان حفظ کرد که بتواند در قالب این آهنگ شعر بگوید. بهار الحق‌والانصاف بهترین تصانیف را بعد شیدا ساخت.»
ترانه‌ی مرغ سحر
شعر مرغ سحر، گفت‌وگویی میان شاعر و مرغی در قفس است که هر دو مأیوس و ناامیدند. شاعر از بلبل پربسته می‌خواهد از کنج قفس بیرون آید و نغمه بسراید؛ اما مرغ محبوس به‌جای نغمه‌ی آزادی، آه و ناله سر می‌دهد تا آنجا که شاعر به‌تنگ می‌آید و از او می‌خواهد که بس کند. متنِ این ترانه با دستخط خود ملک‌الشعرا بهار که هم‌اکنون در موزه مجلس نگهداری می‌شود، ، در بیت «ای خدا ای فلک ای طبیعت»، مصراع دوم به‌صورت «شام ما، شام ما را سحر کن» نوشته شده و «تاج اصفهانی» نیز آن را به همین صورت خوانده است.
«یزدان بخش قهرمان» داماد ملک‌الشعرا از قول پدر زنش این‌طور نقل می‌کند که شبی رهگذری این ترانه را در گذر با صدای بلند می‌خوانده و این بیت را به‌صورت «شام تاریک ما را سحر کن» می‌خواند و ملک‌الشعرا متوجه می‌شود این کلمات چقدر بهترند و با الهام از همین مرد رهگذر، بیت را به‌صورت امروزی بازنویسی می‌کند.
یکی از اولین اجراهای این تصنیف در ایران پس از انقلاب اسلامی، در سریال هزاردستان ساختهٔ علی حاتمی بود؛ جایی که اسماعیل محمدی در نقش استاد گلبهار و با گویندگی ناصر طهماسب این تصنیف را اجرا کرد.
اجرا توسط خوانندگانِ مختلف
علاوه بر آنان که نام‌شان رفت، این قطعه را «نادر گلچین» با تنظیم «فرامرز پایور» در گل‌های تازه ۱۵۰ خوانده است. حسن کسایی این اجرا را بهترین اجرای این تصنیف دانسته است. «گلچین» در سالِ 96 در گفت‌وگویی با هفته‌نامه‌ی صدا درباره‌ی این اجرا می‌گوید: «فکر می‌کنم سال 1346 بود که این تصنیف را خواندم. این فرصت را داشتم که کار را با یک ارکستر بی نظیر و تکرار نشدنی به رهبری آقای فرامرز پایور اجرا کنم. وقتی قرار شد این  قطعه را بخوانم. خیلی خوشحال شدم و تمام توانم را برای درست خواندنِ آن به کار گرفتم و همیشه خوش‌حالم که آن‌طور که اهالی فن گفتند از پس خواندن این قطعه برآمدم.»
در گل‌های تازه ۲۰۱ نیز خانم «هنگامه اخوان» با همراهی بیژن کامکار (تنبک) و محمدرضا لطفی (تار) آن را به اجرا درآورده که می‌‌توان آن را نزدیک‌ترین نسخه به اجرای اصل دانست. «فرهاد مهراد»‌ و «هوشمند عقیلی» نیز از دیگر خوانندگانِ مشهور این قطعه هستند.
«هابیل علی‌اف» نیز آن‌گاه که به ایران آمد (در سالِ 84)، این قطعه را با شعری به زبان آذری خواند. عالیم قاسم‌ف نیز نسخه‌ای از این تصنیف را با شعری آذری اجرا کرده است.
شجریان و مرغ سحر
نسل‌های تازه، مرغ سحر را با صدای شجریان می‌شناسند. او اولین بار در سال ۱۳۶۹ در کنسرتی در دانشگاه برکلی در آمریکا این قطعه را اجرا کرد. پیش از اجرای کنسرت شجریان و گروه همراهش تصمیم می‌گیرند که از نی‌داوود — که در آن زمان در سن خوزه زندگی می‌کرد — برای شرکت در کنسرت دعوت کنند. به گفتهٔ داریوش پیرنیاکان، گروه برای دعوت از نی‌داوود به سن خوزه می‌رود و آنگاه متوجه می‌شود که نی‌داوود دو روز قبل درگذشته‌است. در کنسرت برکلی، شجریان تصنیف «مرغ سحر» را برای بزرگداشت یاد نی‌داوود اجرا می‌کند و از آن زمان این قطعه در پایان بسیاری از اجراهایش می‌خواند.