نمی‌دانم شرایط ممیزی ترانه‌ها در ارشاد باعث شده یا سلیقه‌ی خواننده‌ها و آهنگسازان ما تغییر کرده که عموماً کارهایشان متمایل است به بیان مسائل شخصی و عاشقانه‌های عموماً ملال‌انگیز. گو اینکه قصه عشق را از هر زبان که بشنوی نامکرر است، اما به هر حال کار یک هنرمند (اگر هنرمند باشد البته)، آیینه زندگی و مشاهدات او است و قاعدتاً زندگی او و آنچه که او را متأثر می‌کند، صرفاً عشق و مسائلی از این دست نیست. مثل همین یادداشتی که «رضا صادقی» عزیز درباره بحران آلودگی هوای پایتخت و سختی مردم در این شرایط منتشر کرده و نوشته: «کمترین حق مردم سرزمین من، نفس کشیدن است. فرزندان سرزمین من در بیمارستان‌ها یکی‌یکی جان می‌دهند. آقای مسئول! از شما خواهش می‌کنم تدبیر کنید که امیدِ مردم بعد خدا به تدبیر شما است. آن هموطن من که در مرکز شهر تهران زندگی می‌کند، به خداوندی خدا دارد خون بالا می‌آورد و راهی ندارد. آقای مسئول! شما که برای نان این مردم وقت می‌گذارید، برای نفس آن‌ها هم یک فکری کنید.» (موسیقی ما-شنبه 7 دی 1392).

اینها را گفته در حالی که کارِ هنرمند، گفتن نیست. هنرمند از همین اتفاقات نیرو و انگیزه می‌گیرد تا هنر خلق شود. آنچه که رضای عزیز را متأثر کرده، مایه و پایه‌ی یک اثر اجتماعی است و دستِ بر قضا، خود او شاعر هم هست و نیازی هم نیست آنچه را که فکر می‌کند، به یکی دیگر منتقل کند تا تبدیل به شعر شود. به ادامه‌ی نوشته‌اش توجه کنید تا ببینید چه‌قدر مایه‌های یک ترانه اجتماعی در آن آماده است: «جنوب شهر تهران، یعنی زندگی با سرفه و درد و شاید مرگ. مردم خوب سرزمین من، سرب نفس می‌کشند. من به عنوان یک سرطانی یا منِ مریض ریوی، منِ آسمی، یا من به عنوان یک کارگر که هزینه سفر به مکان خوش آب‌و‌هوا را ندارم چه کنم؟ هوا بس ناجوانمردانه سم است! آای... دمت گرم و سرت خوش باد... سلامم را تو پاسخ گوی... در بگشا... خدایا فقط تویی که از همه شنوا‌تر و یاری‌دهنده‌تر هستی. ما مردم هم کمک می‌کنیم، چون ما با هم هستیم...»

***

«ماشین مشدى‌ممدلى/ ارزون و بی‌معطلى
این اتولی كه من میگم/ فورد قدیم لاریه
رفتنِ توى این اتول/ باعث شرمساریه
نه مالِ كورسِ شهریه/ نه قابلِ سواریه
بار كشیده بس كه از/ قزوین و رشت و انزلى!
ماشین مشدى‌ممدلى/ ارزون و بی‌معطلى»

این ترانه‌ای است که مرحوم «سید جواد بدیع‌زاده» در انتقاد از شرایط نامناسبِ نخستین اتوموبیل‌هاى مسافركشیِ وارداتی در سال ۱۳۱۲ خوانده است. یک هزل اجتماعی است و مرحوم بدیع‌زاده هم یک خواننده معمولی از طبقه عادی و عامی جامعه نبود. پدرش «سيد رضا» (ملقب به «بديع‌المتكلمين») از وعاظ بنام تهران و از بزرگان مبارزين صدر مشروطيت بوده كه نام او و شرح مبارزات‌اش در تاريخ مشروطيت ايران ثبت است. «بدیع‌زاده» به تمام رديف‌هاي آوازی تسلط كافي داشته و از سنين كودكي مداوماً تحت تعليمات پدرش براي يادگيري گوشه‌ها و رديف‌هاي آواز قرار مي‌گيرد و دايي او، «ميرزا يحيي سعيد‌الواعظين» كه از بهترين خوانندگان عصر خويش بوده است، در يادگيري او سهم به‌سزايي داشته است. «بدیع‌زاده» یک کارمند عالی‌رتبه در مجلس شورای ملی هم بود، اما به عنوان یک هنرمند صاحب‌مقام، خود را از تولید آثاری که به نقد اجتماعی وقایع روز منتسب بودند، مبرا نکرد. او بعدتر و در سال 1316 در انتقاد به وضع نامناسب كاسبكاران و گرانی مرغ و خروس، ترانه معروف «یکی یه پولِ خروس» را خواند:

«از قند و شكر ساخته‌ام جوجه‌خروس/ دیگر مخور از گرانی مرغ افسوس/ باباجان یكی یه پولِ خروس/ ماماجان یكی یه پولِ خروس/ آقایان یكی یه پولِ خروس»

و در انتقاد از بیكارى روستاییان و هجوم‌شان به شهر، در سال 1319 این ترانه را خواند:

«تا ز ولایت آمدم همیشه كار می‌كنم/ هزار جوره كاسبی در این دیار می‌كنم/ تا عدسی فروختم لبو رو بار می‌كنم/ كه كس نگه این تنه‌لش مفخور شهر تهرونه/ از كسب‌و‌كار رو گردونه/ آی گلپونه نعناپونه تازه‌پونه ریزه‌پونه»

«بدیع‌زاده» که قبل و بعد این ترانه‌ها، هجویه‌ها و ترانه‌های معروف دیگری را هم خوانده بود که دهان‌به‌دهان بین مردم کوچه و بازار نقل می‌شد، خواننده‌ی زیباترین ترانه‌های عاشقانه هم هست که یکی از معروف‌ترین‌های آنها همان ترانه معروف «خزان عشق» یا «شد خزان گلشن آشنایی» با شعر زیبای «رهی معیری» است. هر چیز سرِ جای خود. عشق به‌جا و پرداختن به جامعه به‌جا.

***

اینها مربوط به 80 سال پیش است. به جز صفحاتی که كمپاني صفحه‌پُركُني «هيز مسترز وويسِ» انگلستان در ايران از «بدیع‌زاده» و چند تن از هنرمندان و خوانندگان ايراني پر کرد، «بديع‌زاده» رنج سفر دور و دراز را به جان خرید و به شهر برلين و بعد، شهر حلب و بعدتر هندوستان رفت تا آثارش را روی صفحه ضبط کند. حالا همه خوانندگان، در خانه‌شان استودیوی شخصی دارند و فردای روزی که متأثر شوند و اثری را اجرا کنند، با این همه رسانه متنوع، کارشان در اقصی‌نقاط ایران و جهان پخش می‌شود و معلوم است که تأثیر یک کار هنری، صد برابر یک نوشته است و «رضا صادقی» عزیز اگر به جای نوشتن این یادداشت، قلم به دست می‌گرفت و شعری می‌سرود و بعد خیلی ساده و با یک گیتار اجرا و پخش می‌کرد، چقدر مؤثرتر بود؛ هرچند باز هم باید از او ممنون بود که به مسائل و مشکلات مردم واکنش نشان داده است.

***

دهم دی‌ماه، سالگرد درگذشت «سیدجواد بدیع‌زاده» است. درباره او و نقش‌اش در موسیقی اصیل ایرانی و حتی در موسیقی پاپ ایرانی بسیار می‌توان نوشت. اگر قرار باشد تعیین‌کننده پاپ بودن یا نبودن یک موسیقی، میزان توجه و اقبال عامه مردم به یک اثر باشد نه ساختار آن، لابد پاپ اصیل ایرانی همان بود که او می‌خوانده و پایه‌گذارش بوده است. و یا حتی «عارف قزوینی» با آن ترانه‌های پرشورش تحت‌تأثیر مشروطه‌خواهی‌اش. خوانندگان ما این روزها غافل‌اند از همه شئون و ضروریات زندگی مردم و معلوم نیست شرایط ممیزی ترانه‌ها در ارشاد باعث این مسئله شده یا سلیقه‌ی خواننده‌ها و آهنگسازان ما تغییر کرده است.